Wilanów

Początki Wilanowa, zwanego w dawnych wiekach Milanowem, są dotąd jeszcze nie zbadane. Odnalezione ostatnio przez archeologów materialne dowody osadnictwa w tym rejonie Warszawy wskazują, że już w XII w. istniała tu osada, w początku zaś następnego stulecia założony został w pobliżu dzisiejszej Oranżerii pałacowej cmentarz grzebalny, użytkowany aż do czasu nabycia Wilanowa przez Jana III Sobieskiego. W wieku XIII dobra milanowskie nadane zostały klasztorowi benedyktynów znajdującemu się na zamku w Płocku, a dn. 13 grudnia 1338 r. Trojden I, ks. czerski i sochaczewski, zawarł umowę z Opatem benedyktyńskim, który w imieniu klasztoru św. Wojciecha odstąpił mu wieś Milanów w zamian za przyznanie wielu swobód dla dóbr klasztornych w kilku wsiach nad Pilicą. W roku 1377 książę mazowiecki Jan na Wiźnie i Zakroczymiu chcąc nagrodzić usługi mężnego i walecznego rycerza, Stanisława ze Strzelczykowa, nadał mu wioski Milanów i Ranczaje, co potwierdził następnie Bolesław IV, książę Warszawski. Odtąd też zamieszkał tu na stałe ród Milanowskich, potomków dzielnego Stanisława. Zapewne przy materialnej pomocy dziedziców Milanowa ufundowana została w początku XVI w. kaplica, o której istnieniu i wsi parafialnej wspominają dokumenty z 1580 r. Milanowscy gospodarzyli w swych podwarszawskich dobrach aż do połowy XVII w., po czym odprzedali je znanej z działalności mecenasowskiej na polu artystycznym rodzinie Leszczyńskich. Poznane ostatnio źródła archiwalne wyjawiły, że w 1650 r. właścicielem Milanowa został ówczesny założyciel warszawskiej jurydyki Nowe Leszno, Bogusław, dziad króla Stanisława Leszczyńskiego. Nabycie przez Bogusława tej włości wraz z sąsiednimi wsiami związane było zapewne z objęciem przez niego godności podskarbiego wielkiego koronnego (1650-1658), a następnie podkanclerzego koronnego. Podobnie jak dzięki zachowanym dokumentom historycznym znany nam jest dokładnie ówczesny posesor Milanowa, tak też dzięki badaniom architektonicznym, przeprowadzonym przed kilku laty w Wilanowie, wiadomo, że w okresie przypadającym na rządy Bogusława Leszczyńskiego podjęta została budowa okazałego, barokowego pałacu. Przebadane mury fundamentowe wskazują, że rozpoczęty przez Leszczyńskiego pałac w Milanowie miał się składać, podobnie jak współczesny mu pałac biskupi w Kielcach, z trzech podstawowych członów, tj. prostokątnego korpusu mieszkalnego, ujętego w narożach czterema niewielkimi alkierzami, dwóch dobudowanych do alkierzy frontowych murów parawanowych oraz znajdujących się na ich krańcach i wysuniętych ku przodowi wielobocznych wież. Budowla pałacowa miała być parokondygnacjowa, a komunikację parteru z I piętrem zamierzano rozwiązać jak w warszawskim pałacu Stefana Bidzińskiego, za pomocą klatki schodowej, umieszczonej w środkowej części traktu ogrodowego. Podjęta przez Leszczyńskiego budowa nie doczekała się zamierzonej realizacji. Na przeszkodzie stanęły bądź to wypadki, związane z najazdem szwedzkim na Polskę w latach 1655-1657, bądź nie sprzyjające budowlanym przedsięwzięciom wydarzenia rodzinne w domu Leszczyńskich, a może obie te przyczyny razem. Wykonany zaledwie w fundamentach pałac sprzedany został w 1676 r. wraz z całą majętnością milanowską podkomorzemu kaliskiemu, Stanisławowi Krzyckiemu, od którego w dn. 23 kwietnia 1677 r, kupił go dla Jana III Sobieskiego serdeczny przyjaciel króla i wierny towarzysz broni, podówczas koniuszy koronny — Marek Matczyński, za co zapłacił ze skarbu własnego Jego Królewskiej Mości 43 tysiące złotych ,,w dobrej monecie".
Wraz z nabyciem Milanowa przez Sobieskiego nastąpiła zmiana jego nazwy na łacińską Villa Nova, która wkrótce spolonizowane została na Wilanów.
Jan III został właścicielem malowniczego Wilanowa w samym dniu patrona rycerstwa polskiego — św. Jerzego, Anno Domini 1677.
Tytułem dokonanego zakupu dał Matczyński królowi odpowiednią „assekurację", podpisaną w Jaworowie dn. 21 września 1678 r. Jak wynika z treści tego dokumentu, w nabytych od Krzyckiego dobrach zastał Sobieski „pałac w murach dopiero co zaczęty", który dla swej wygody postanowił ukończyć, „ogród i insze budynki wystawić, poddanych założyć i osadzić".
Nowa rezydencja Jana III, nie bez słuszności nazwana przez Sobieskiego Villa Nova, usytuowana została na krawędzi tarasu wzniesionego ok. 4 m nad poziomem Wisły, w pobliżu połączonego z nią naturalnym ciekiem — Jeziora Wilanowskiego. Położenie takie zgodne było z popularnymi w Polsce w dobie baroku teoretycznymi wskazaniami rzymskiego architekta epoki antyku, Witruwiusza i znanego architekta renesansu włoskiego, Andrea Palladia, którzy zalecali przy wyborze terenu pod budowę siedziby wiejskiej pełne wykorzystanie jego naturalnych właściwości i walorów gospodarczych.
Mając założony w naturze plan pałacu, przystąpił Sobieski do budowy swej rezydencji w sposób etapowy, uwarunkowany w znacznej mierze ograniczonymi wówczas możliwościami królewskiej szkatuły. Jan III bowiem nie rozporządzał zbyt dużymi sumami na cele artystyczne, gdyż zarówno skarbowe jak prywatne środki w tym względzie były dość szczupłe, tym bardziej, że - jak wiadomo - ze swej osobistej szkatuły łożył król wiele na sprawy państwowe, zwłaszcza zaś na wojsko. (fragment historii Wilanowa cytowany za opracowaniem Wojciecha Fijałkowskiego - Wilanów. PWN Warszawa 1972)

Oficjalna strona Pałacu

Mauzoleum Potockich


wejście do Pałacu (lewe skrzydło)

Sekretera z początków XVIII w.